Zespół jelita drażliwego – przyczyny, objawy i formy IBS

Coraz więcej osób uskarża się na częste bóle brzucha, wzdęcia oraz na przemian występujące biegunki i zaparcia. Dolegliwości te mogą być symptomami zespołu jelita drażliwego. Z badań epidemiologicznych wynika, że choroba ta dotyka od 17 do 30% populacji, zaś tylko 5% pacjentów zgłasza się z jej objawami do lekarza. Rozpoznanie zespołu jelita drażliwego jest niezwykle istotne dla poprawy jakości życia, gdyż dolegliwościom fizycznym często towarzyszą negatywne skutki w sferze psychicznej utrudniające codzienne funkcjonowanie.

Zespół jelita drażliwego to jedna z najczęściej występujących chorób czynnościowych przewodu pokarmowego, czyli takich, które nie są związane z nieprawidłowościami w budowie jelit. Charakteryzuje się, trwającymi co najmniej 3 miesiące, zaburzeniami rytmu i konsystencji wypróżnień – biegunkami i zaparciami – oraz mogącymi towarzyszyć tym dolegliwościom bólami brzucha, wzdęciami i uczuciem niepełnego wypróżnienia. Występuje częściej u kobiet (ok. 70%) niż u mężczyzn. Dotyka w szczególności osoby w 3 i 4 dekadzie życia. Jest to choroba nieuleczalna, ale jej objawy można złagodzić.

Cztery postacie zespołu jelita drażliwego

Postacie zespołu jelita drażliwego dzielą się na:

• Postać z przewagą biegunki
• Postać z przewagą zaparcia
• Postać mieszana biegunkowo-zaparciowa
• Postać nieokreślona

Ten podział ułatwia zarówno różnicowanie choroby od innych schorzeń układu pokarmowego, jak również pomaga w odpowiednim dobraniu zaleceń dietetycznych.

Postać biegunkowa

Charakteryzuje się co najmniej jednym z następujących objawów:

• więcej niż 3 wypróżnienia dziennie,
• luźny lub wodnisty stolec,
• nagłe parcie na stolec.

 W postaci biegunkowej nie występują:

• twarde lub grudkowate stolce,
• mniej niż 3 wypróżnienia w ciągu tygodnia,
• wysiłek w trakcie wypróżniania.

Postać zaparciowa

Charakteryzuje się co najmniej jednym z następujących objawów:

• twarde lub grudkowate stolce,
• mniej niż 3 wypróżnienia w ciągu tygodnia,
• wysiłek w trakcie wypróżniania.

W postaci zaparciowej nie występują:

• więcej niż 3 wypróżnienia dziennie,
• luźny lub wodnisty stolec,
• nagłe parcie na stolec.

Objawy zespołu jelita drażliwego

Głównymi objawami charakterystycznymi dla zespołu jelita drażliwego są:

• Ból brzucha lub dyskomfort w jamie brzusznej przez ostatnie 3 miesiące, w ciągu ostatnich 6 miesięcy

Ból trzewny może być stały lub nawracać. Najczęściej pojawia się w podbrzuszu i w lewym dolnym odcinku jamy brzusznej. Występuje często po posiłku, a jego siła maleje po wypróżnieniu. Może objawiać się różną intensywnością – od łagodnego do silnego, ostrego bólu. Ból wynika z silnego rozbudzenia receptorów bólowych, które błędnie reagują na bodźce, np. bezpieczne przesuwanie treści pokarmowej w jelicie może wywoływać ból u osoby dotkniętej zespołem jelita drażliwego.

• Zaparcia, czyli mniej niż 3 wypróżnienia w tygodniu charakteryzujące się małą ilością twardego lub grudkowatego stolca
  

  
  Czynniki powodujące zaparcia, takie jak:

  • siedzący tryb życia,
  • hamowanie regularności wypróżnień (np. w wyniku niechęci do korzystania z toalety w miejscach publicznych),
  • nadmierne stosowanie środków przeczyszczających,
  • błędy żywieniowe (dieta oparta na spożyciu dużej ilości tłuszczów zwierzęcych, węglowodanów prostych – słodyczy, a małej ilości płynów),

  sprzyjają występowaniu zaparć u osoby cierpiącej na zespół jelita drażliwego.

• Biegunka,czyli oddawanie luźnego lub wodnistego stolca co najmniej 3 razy na dobę
  
  Biegunkowa postać zespołu jelita drażliwego obejmuje 1/3 pacjentów dotkniętych tą chorobą. Poprzedza ją ból brzucha, który ustępuje po wypróżnieniu. Nawet niewielkie ilości płynów lub pokarmów stałych mogą prowadzić do wypróżnienia. Biegunki występują w dzień, pierwsza zwykle po przebudzeniu.

• Wzdęcia,czyli uczucie wypełnienia brzucha przez gazy jelitowe, któremu towarzyszy ból
  
  Pojawiają się najczęściej po spożyciu posiłku i w porze wieczornej. Ustępują w nocy. Są objawem występującym częściej w postaci zaparciowej niż biegunkowej. Ich nasilenie można zmniejszyć poprzez stosowanie odpowiedniej diety.

• Uczucie niepełnego wypróżnienia
  
  Dyskomfort natury psychicznej, pojawiający się po oddaniu stolca, w postaci silnego przekonania, że jelita nie opróżniły się do końca.

Przyczyny zespołu jelita drażliwego

Zespół jelita drażliwego jest problemem złożonym, na którego wystąpienie może składać się wiele przyczyn. Etiologia nie jest do końca poznana i stanowi obecnie przedmiot wielu badań klinicznych.

Przypuszcza się, że trzema podstawowymi czynnikami (często współwystępującymi), które wpływają na zaburzenie jakości pracy jelit, są: nadwrażliwość trzewna, zaburzenia motoryki jelit, zaburzenia jelitowego układu nerwowego.

Na wystąpienie choroby mogą też mieć wpływ zaburzenia odżywiania, czynniki psychogenne, genetyczne, jak również płeć i wiek.

Nadwrażliwość trzewna

Nadwrażliwość trzewna to zwiększone odczuwanie bólu płynącego z przewodu pokarmowego. Rozpoznaje się ją poprzez badanie poziomu bólu wywołanego pod wpływem rozciągania odbytnicy balonem, tzw. test rozdymania jelit przy użyciu barostatów. Ból podczas tego badania osiąga wyższy poziom u osób z zespołem jelita drażliwego niż u tych niedotkniętych chorobą.

Najprawdopodobniej przyczynami nadwrażliwości trzewnej są:

• przebyta infekcja układu pokarmowego (im cięższy przebieg, tym większe ryzyko wystąpienia nadwrażliwości trzewnej),
• silny stres przebyty tuż przed lub po zatruciu pokarmowym.

Takie czynniki jak depresja, neurotyczność i stany lękowe podwyższają prawdopodobieństwo wystąpienia nadwrażliwości po przebytym zakażeniu pokarmowym.

Nadwrażliwość trzewna może być również związana ze zwiększoną ilością komórek tucznych w błonie śluzowej jelita grubego występującą u osoby cierpiącej na zespół jelita drażliwego. Komórki te mają wpływ na uczulenie receptorów nerwów trzewnych, przez co odpowiadają za obniżenie progu bólowego na bodźce czuciowe w jelicie.

Na nadwrażliwość w obrębie jelit wpływa także silniejsze odczuwanie bólu w ośrodkowym układzie nerwowym.

Zaburzenia motoryki jelit

Na motorykę jelit, zwaną perystaltyką, składają się skurcze jelita, napięcia ściany jelita i przesuwanie treści pokarmowej wzdłuż jelita od żołądka w stronę końca jelita grubego. Czynności motoryczne odbywają się poza świadomością i są kontrolowane przez układy nerwowy i hormonalny. U chorych na zespół jelita drażliwego motoryka ta jest zaburzona ‒ mogą występować bardzo silne, częste skurcze jelit przy delikatnym ich pobudzeniu, co wywołuje bóle brzucha i biegunki, lub może pojawić się spowolnienie perystaltyki, co powoduje zaleganie treści pokarmowej w jelitach, zwiększenie ilości gazów, wzdęcia i zaparcia.

Zaburzenia jelitowego układu nerwowego

Jelitowy układ nerwowy kontroluje czynności ruchowe i wydzielnicze jelit oraz przepływ krwi w jelitach. Pobudzenie pewnych receptorów głównego neurotransmitera przewodu pokarmowego, za pośrednictwem którego funkcjonuje jelitowy układ nerwowy, powoduje wydzielanie substancji, które pobudzają aktywność skurczową mięśni gładkich jelit, czyli nasilają perystaltykę jelit.

Na aktywność receptorów ośrodkowego, jak i jelitowego układu nerwowego ma wpływ uwalnianie kortykotropiny – hormonu, który jest wydzielany podczas stresu. Stąd przypuszczenie, iż wywołujące stres zaburzenia depresyjne i lękowe mają znaczny wpływ na zaburzenia w obrębie pracy jelit.

Silne napięcie emocjonalne, stres i zaburzenia odżywiania

Możliwą przyczyną zespołu jelita wrażliwego jest silny stres związany z momentami krytycznymi w życiu, takimi jak rozwód, śmierć bliskiej osoby, utrata pracy, zdrada partnera. Ryzyko zachorowania jest większe u osób, które mają trudność z rozładowaniem napięcia, cierpią na depresję, nerwicę lub hipochondrię. Zmiany na tle nerwowym w ośrodkowym układzie nerwowym mają wspomniany wyżej wpływ na zaburzenia w obrębie układu pokarmowego.

Osoby cierpiące na zaburzenia odżywiania, takie jak bulimia i anoreksja, również są bardziej narażone na wystąpienie zespołu jelita drażliwego. 

Czynniki żywieniowe w zespole jelita drażliwego

Obecnie bada się wpływ wybranych pokarmów na pojawienie się zespołu jelita drażliwego. Pokarmy te mogą wywoływać reakcję immunologiczną prowadzącą do nadwrażliwości trzewnej. O reakcji tej świadczy zwiększenie przeciwciał IgG po spożyciu danego pokarmu. Często wymienianymi produktami nasilającymi objawy zespołu jelita drażliwego są produkty pszeniczne, mleko, jaja i tłuste potrawy. Tłuszcz bowiem pobudza aktywność ruchową jelit.

Zaburzenia w obrębie pracy jelit mogą też być spowodowane przejadaniem się, spożywaniem dużej ilości alkoholu, kofeiny i czekolady oraz dietą ubogą w błonnik.

Czynniki genetyczne w zespole jelita drażliwego

Współczesne badania potwierdzają, iż zespół jelita drażliwego występuje częściej u pacjentów, u których w wywiadzie rodzinnym pojawił się ten problem. 

Leki i zabiegi operacyjne w zespole jelita drażliwego

Zespół jelita drażliwego może wystąpić także po operacji w obrębie przewodu pokarmowego, nadużywaniu środków przeczyszczających oraz leków hormonalnych, jak również po stosowaniu antybiotyków zaburzających florę bakteryjną jelit.

Weryfikacja merytoryczna dr n. med. Witold Kamiński