Zespół jelita drażliwego u dzieci

Zespół jelita drażliwego (ZDJ, in. IBS) to choroba często występująca u dzieci. Niestety, szczególnie u tych najmłodszych niska zdolność komunikacyjna oraz problemy gastryczne związane z niedojrzałością układu pokarmowego utrudniają szybkie postawienie trafnej diagnozy. Bez czujnych rodziców i dobrego wywiadu lekarskiego to schorzenie może na długo pozostać nierozpoznane.

Zespół jelita drażliwego definiowany jest jako przewlekły lub nawracający ból brzucha ze zmianą rytmu wypróżnień – pojawiają się zaparcia, biegunki, wzdęcia, które nie wynikają z wadliwej budowy układu pokarmowego. W przewodzie pokarmowym nie występują też zmiany morfologiczne. Choroba ta charakteryzuje się czynnościowym zaburzeniem jelit.

Objawy  zespołu jelita drażliwego

Brak nieprawidłowości organicznych w badaniu małego pacjenta, a co za tym idzie ‒ wykluczenie innych chorób, powinno skierować uwagę lekarza na możliwość zaistnienia zespołu jelita drażliwego. Chorobę tę stwierdza się, jeśli przez co najmniej 3 miesiące występują bóle brzucha, które ustępują po wypróżnieniu, dziecko cierpi na biegunki, zaparcia lub, w przypadku mieszanej postaci choroby, naprzemiennie na te dolegliwości. Dlatego główny nacisk trzeba postawić na obserwację dziecka w codziennym funkcjonowaniu i zwrócenie uwagi na wyżej wymienione objawy, gdyż wczesna diagnoza i szybka reakcja mogą przynieść widoczne rezultaty w leczeniu.

Chorobę tę określa się mianem psychosomatycznej, ponieważ z reguły jej objawy nasilają się u dziecka podczas sytuacji stresowych. Stąd właśnie tak kluczowa w obrazie choroby i jej diagnostyce jest uważna obecność rodziców bądź opiekunów, którzy są w stanie zaobserwować ewentualne nasilenie się objawów, gdy dziecko przeżywa stres – jest w nowym miejscu, boi się wizyty u lekarza bądź klasówki w szkole.

Bóle brzucha w IBS mogą mieć różną lokalizację, ale zasadniczo dzieci najczęściej lokalizują wszystkie bóle brzucha na środku pępka (to jedna z trudności diagnostyki bólu brzucha u dzieci). Charakter bólu może być bardzo różny: tępy, ostry, ciągnący, kolkowy, wykazujący różne stopnie nasilenia i występujący w odstępach, skurczach. Z reguły ból występuje w dzień, kilkadziesiąt minut po posiłku. Wypróżnienie bądź oddanie gazów przynosi znaczną ulgę.

Tak biegunki, jak i zaparcia mogą być objawem zespołu jelita drażliwego. Więcej niż 3 wypróżnienia dziennie (postać biegunkowa IBS) bądź mniej niż 3 tygodniowo (postać zaparciowa IBS) powinny być dla rodzica sygnałem alarmowym. Stolec może też być nietypowo twardy bądź wyjątkowo luźny, wodnisty, czasem z domieszką śluzu. Częstym objawem pobocznym choroby są wzdęcia. Ze względu na tendencję do biegunek bądź zaparć wyróżnia się cztery postacie choroby:

• biegunkową,
• zaparciową,
• mieszaną
• nieokreśloną.

Dzieci z zespołem jelita drażliwego częściej od swoich rówieśników miewają napady lękowe, zaburzenia snu i nastroju, mogą być bardziej podatne na zachorowanie na depresję. 

Przyczyny zespołu jelita drażliwego

Zespół jelita drażliwego jest jednym z najczęstszych zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego. Ocenia się, że co piąta osoba cierpi na tę chorobę, jednak u dzieci jest on rzadziej rozpoznawany. Najczęściej występuje u dzieci ok. 2-3 roku życia lub później, w wieku przedszkolnym. Wpływ na to może mieć wciąż dojrzewający układ pokarmowy, wykazujący się niestabilnością pod wpływem silnych przeżyć bądź  zmian w diecie.

Przyczyny występowania tej choroby nie są do końca wyjaśnione, na pewno ma ona związek z nieprawidłowościami w motoryce jelit (perystaltyka), a także zaburzeniami czucia trzewnego. Być może występuje tu czynnik zakaźny, wrodzony bądź aspekty związane z niedojrzałością układu odpornościowego. U chorych zaobserwowano, że skurcze odcinkowe jelit są dłuższe i częstsze niż u zdrowych osób. Statystyki potwierdzają wpływ dziedziczenia – większe ryzyko zachorowania na zespół jelita drażliwego występuje u osób, u których w rodzinie pojawiła się ta choroba. Obserwacje kliniczne i samoobserwacje chorych wskazują, że objawy często zaostrzają się pod wpływem silnych, negatywnych emocji.

Leczenie farmakologiczne

ZDJ to choroba przewlekła, jednak wczesne rozpoznanie może uchronić dziecko przed rozwojem poważniejszych następstw, a stosowanie się do zaleceń – zdecydowanie zminimalizować jej objawy i uciążliwość.

Zespołu jelita wrażliwego nie da się raz na zawsze wyleczyć. Jednak lekarz może zaproponować leki minimalizujące objawy, tj. biegunkę, zaparcia, wzdęcia, ból. Szczególnie u dzieci każde podanie leku musi być rozważne i zalecone przez specjalistę. Leczeniem ZDJ powinien zająć się zespół lekarzy: pediatra wraz z gastroenterologiem dziecięcym, dietetyk, a nierzadko też psycholog. Szczególnie dla starszych, bardziej świadomych dzieci choroba bywa krępująca, tak samo jak i mówienie o niej, dlatego bardzo ważne jest, by pacjent miał zaufanie do lekarza, lekarz wykazywał się empatią, a rodzice byli jak najbardziej pomocni i zaangażowani w leczenie.

Poza lekami na biegunkę i środkami pomocnymi w przypadku zaparć (nigdy nie należy stosować ich bez porozumienia z lekarzem) w leczeniu mogą pomóc środki przeciwbólowe i rozkurczające. Wszystkie leki powinny być podawane tylko przez okres utrzymywania się objawów, w minimalnej skutecznej dawce.

Godne polecenia są probiotyki, szczególnie te zawierające laktobakterie. Podawane w odpowiednich ilościach i odpowiednio długo (kilka tygodni) wykazują korzystny efekt zdrowotny. U pacjentów obserwuje się ustąpienie bólów brzucha i zmniejszone objawy choroby.

W  ciężkich przypadkach związanych z psychicznym funkcjonowaniem dziecka (stany lękowe, depresja), gdy psychoterapia nie przynosi spodziewanych efektów, lekarz psychiatra może zalecić zastosowanie farmakologii z udziałem leków psychotropowych.

Dieta i inne wskazania

W zespole jelita drażliwego szczególną uwagę musimy zwrócić na to, co je mały pacjent.

W przypadku postaci biegunkowej należy ograniczyć w diecie pokarmy bogate w błonnik. Nie warto jednak rezygnować z tych produktów, w których błonnik występuje w postaci rozpuszczalnej (otręby, miąższ owoców obranych ze skórki). Wiąże on wodę w jelitach i może przyczynić się do spowolnienia mas kałowych. Należy pamiętać o podawaniu odpowiednich ilości płynów, ze względu na ryzyko odwodnienia.

Polecane produkty żywnościowe w odmianie biegunkowej ZDJ:

• pszenne pieczywo,
• biały ryż,
• starte jabłko,
• banany,
• ugotowana marchew,
• chude mięso i wędliny.

W odmianie zaparciowej ZDJ konieczne jest włączenie do diety dużych ilości błonnika. Jeśli jednak do tej pory dieta dziecka była uboga w błonnik, należy jego ilość zwiększać stopniowo, gdyż nagły wzrost mógłby spowodować gwałtowną reakcję żołądka. Znów ważne jest podawanie dużych ilości płynów, tym razem dlatego, że błonnik musi mieć szansę spęcznieć.

Polecane produkty żywnościowe w odmianie zaparciowej ZDJ:

• mleczne napoje fermentowane (kefir, jogurt, maślanka),
• produkty zbożowe razowe i pełnoziarniste: razowe pieczywo i makarony, kasze, brązowy ryż, płatki owsiane, muesli,
• warzywa  świeże i gotowane,
• świeże owoce (szczególnie godne polecenia są te z małymi pestkami, typu truskawki, jagody),
• owoce suszone (szczególnie śliwki).

Przy ZDJ, a szczególnie jego zaparciowej odmianie, warto zachęcić dziecko do aktywnego spędzania czasu na świeżym powietrzu. 

Co jeszcze możesz zrobić jako rodzic:

1. Stwórz listę produktów, które nasilają objawy choroby i pomóż dziecku ich unikać.
2. Dbaj o przestrzeganie dobrej diety.
3. Dopilnuj, by każdego dnia dziecko piło dużo płynów, szczególnie wody, i unikało napojów z kofeiną i dwutlenkiem węgla.
4. Wspomagaj dziecko w redukcji stresu. Rozmawiaj z dzieckiem, spróbujcie wspólnie ustalić sytuacje, które szczególnie nasilają objawy choroby. Jeśli są to lekcje skrzypiec, lepiej z nich zrezygnować. Korzystaj z rad psychologa, wprowadźcie techniki relaksacyjne, wspólnie trenujcie radzenie sobie z trudnymi sytuacjami.
5. Zachęcaj dziecko do ruchu. Może odkryjecie wspólną pasję pieszych wycieczek, w czasie których poznacie nie tylko okolicę, ale także siebie nawzajem. A przy okazji aktywność na co dzień złagodzi objawy ZDJ oraz pomoże opanować stres.

Weryfikacja merytoryczna dr n. med. Witold Kamiński